Licht voor kerk en stad

In Freyburg (Unstrut) zorgde een herstructurering van de openbare ruimte voor een betere verbinding van St. Marienbasiliek, kerkplein en centrum. Dat verknopen van kerk en stad stond ook centraal in het lichtontwerp. Matthias Schiminski en Henrik Nolte van SSP design verankerden de laatromaanse basiliek stevig in het nachtelijke stadsbeeld en waardeerden de belichting van het kerkplein op.

Tekst: Hans Fuchs


Schiminski ontwierp ook het interactieve licht waarmee stadsgidsen tijdens rondleidingen met één druk op de afstandsbediening de hoogopgaande gothische vensters in het kerkkoor en details aan de Romaanse façades in het licht zetten. Afgelopen mei ontving het lichtontwerp van SSP design de Duitse Lichtdesignpreis 2018.

Een flinke verbeterslag van de openbare ruimte, dat wenste het stadsbestuur van Freyburg toen het in 2011 een prijsvraag uitschreef voor de herinrichting van het gebied rond de St. Marienbasiliek. De gemeente was op zoek naar een ontwerp dat de wat afzijdig gelegen St. Marienbasiliek beter met de stad zou verknopen en het gebouw zelf nadrukkelijker in het stadsbeeld zou plaatsten. Tegelijkertijd verlangde de stad dat het kerkplein vóór de St. Marien in de toekomst gebruikt zou kunnen worden voor avondlijke evenementen, zoals het jaarlijkse wijnfeest en de kerstmarkt.

De belichting van het kerkplein in Freyburg is opgewaardeerd. De wens is om hier vaker evenementen als wijnfeest en kerstmarkt te houden.

Alter ego

Die prijsvraag werd gewonnen door lohrer.hochrein uit München. In hun plan veranderde de openbare ruimte tussen de St. Marienbasiliek en het centrum in een vloeiende stadsruimte met een grote ruimtelijkheid. Het kerkplein kreeg daarbij - als 'alter ego' van het centraal in Freyburg gelegen Marktplein - meer gewicht in de stedelijke structuur.

De ruimte rondom de kerk werd voorzien van een terughoudende bestrating, met een raamwerk van grijze lijsten die de contouren van de kerk en het voormalige kerkhof volgen. Lange lijnen in de bestrating van de Kerkstraat slaan in het plan van lohrer.hochrein een brug naar het Marktplein. Pal naast de St. Marienbasiliek kwam een brede nieuwe trap die de romaanse kerk op een voetstuk plaatst en tegelijk ruimtelijk een handreiking richting Marktplein is.

DDR-licht

Ontwerpbureau SSP design uit Hildesheim zette met licht het bekroonde plan van de landschapsarchitecten uit München kracht bij. Ontwerper Matthias Schiminski van SSP design: "De bestaande belichting reflecteerde in feite nog de DDR-situatie. De openbare ruimte rondom de St. Marien was in de avonduren erg ungemütlich. Een goede pleinbelichting ontbrak; de historiserende armaturen met natriumlampen stamden nog uit de DDR-tijd. Op de St. Marienbasiliek waren drie vloedlichtschijnwerpers van 400 watt gericht, een gemeentelijke ingreep van na de Wende. "

"Het gaat er bij een lichtontwerp niet om een eigen handschrift of signatuur achter te laten, maar te kijken wat de plek verlangt en welke mogelijkheden hij biedt."

Twee lichtstrategieën

Met het lichtontwerp volgde SSP design het leitmotiv van lohrer.hochrein: kerk, plein en stad verknopen en de basiliek meer presentie en zelfstandigheid verlenen. Die spagaat van samenvoegen en loskoppelen onderving SSP design met twee lichtstrategieën. SSP vatte de basiliek bijna geheel in homogeen en terughoudend, dimbaar licht – op de karakteristieke dubbele torens na. SSP design lichtontwerper Henrik Nolte: "We hebben ervoor gezorgd dat het licht de kerk niet uit de omgeving tilt, maar er juist onderdeel van maakt door koor, schip en zijbeuken zeer terughoudend in het licht te zetten. Bij de dubbele torens van de basiliek, de landmarks van Freyburg die vanuit de verre omtrek zichtbaar zijn, hebben we de belichting juist geaccentueerd, om het gebouw van veraf en in Freyburg zelf die gewenste aanwezigheid te geven. De schelpkalkgevels van de torens kregen een warm wit licht dat naar boven toe gefaseerd 'groeit'. Bovenin zorgt koeler licht voor een pregnante aanwezigheid van de twee groene torenspitsen."

Bij de herinrichting werd pal naast de kerk een brede nieuwe trap geplaatst. Mede door de lichtlijnen werkt deze als handreiking richting het verderop gelegen Marktplein.

Door de belichting van de torens sterker te accentueren dan de rest krijgen deze landmarks van Freyburg vanuit de verte des te meer nadruk.

Zichtbare details

De gemeente verlangde tegelijkertijd dat details van de kerk goed zichtbaar zouden zijn. Schiminski: "De kerk is een toeristische trekpleister. In de laatgotische voorbouw van het westportaal hebben we dat omgezet in een verlichting die dat portaal gedetailleerd ensceneert. Ook hier zijn - bijna - alle lampen individueel dimbaar, om de lichtsterkte te kunnen afstemmen op de helderheid van de specifieke gevelelementen."


Hergebruik

SSP design zette het onderste deel van de kerkbelichting ook in voor het aanlichten van het kerkplein. Schiminski: "Zo ontstond tegelijk de door de stad gewenste reductie van het aantal lichtmasten op het plein. Op het kerkplein en in de Kerkstraat richting Marktplein hebben we de stedelijke ruimte herkenbaar en beleefbaar gemaakt met 'gericht strooilicht' vanuit de bestaande historiserende armaturen, die we echter wel hebben aangepast. In het binnenwerk is modern ledlicht toegevoegd met een diffractor. Omwille van het visuele comfort voor kerkgangers en avondlijke flaneurs hebben we bewust afgezien van directstralende lichtsystemen met reflector of lenzentechniek." Een geïntegreerde nachtmodus dimt het licht om elf uur 's avonds automatisch. De verlichting van de kerk wordt op dat tijdstip bij koor, schip en zijbeuken gedeeltelijk gereduceerd, maar niet bij de dubbele torens.

In het lichtontwerp is ook de complete lichtinfrastructuur opgenomen voor evenementen op het kerkplein. De historiserende lichtmasten en gevelarmaturen zijn voorzien van 230V miniatuur contactdozen.

“De bestaande belichting reflecteerde in feite nog de DDR-situatie. De openbare ruimte rondom de St._Marien was in de avonduren erg ungemütlich.”

Interactief licht

Het lichtplan van SSP design won afgelopen mei de Duitse Lichtdesignpreis 2018 in de categorie Licht en Openbare Ruimte. De jury vond de interactieve lichtrondleiding die SSP design voor Freyburg ontwikkelde een fraai facet van het ontwerp, aldus Schiminski: "Om een bezoek aan de binnenstad voor toeristen ook in de avonduren aantrekkelijk te maken, ontwikkelden we een interactieve belichting die voor een bijzondere dramaturgie zorgt. Stadsgidsen kunnen tijdens rondleidingen met een kleine afstandsbediening in hun jaszak de complete pleinverlichting uitschakelen. Dat is dramaturgisch natuurlijk heel sterk, als je als gids iets vertelt over historisch Freyburg."

Grootformaat dia's

De stadsgidsen kunnen met hun afstandsbediening ook de gothische vensters in het koor individueel belichten, door het inschakelen van een superspot in het interieur van de kerk. Schiminski: "De ramen in het koor worden daardoor grootformaat dia's van elf meter hoog, waarover de stadsgids een verhaal vertelt. De ramen zijn aan het begin van de twintigste eeuw door verschillende kunstenaars ontworpen, met hulp van giften van diverse families uit Freyburg. Ook worden tijdens de rondleiding interactief elementen van de gevels belicht, zoals een timpaan of een waterspuwer."

Voor het interactieve licht zijn drie superspots onzichtbaar voor kerkbezoekers in het interieur geplaatst. Schiminski: "Er was veel overleg met monumentenzorg over de plaatsing. En we hadden te maken met een hoogopgaand altaar, dat schaduwen opwierp over de vensters. Dat was een hele puzzel."

Projectgegevens:

Opdrachtgever: Verbandsgemeinde Unstruttal

Ontwerp OR: lohrer.hochrein landschaftsarchitekten und stadtplaner, München

Ontwerp licht: SSP Schmitz Schiminski Partner GbR, Hildesheim

Ontwerpteam: Peter Schmitz, Matthias Schiminski, Henrik Nolte, Kathrin Dittmar

Oplevering: 2017

Fotografie: SSP, Hildesheim