Productblad uitgelicht: de straatbaksteen
De eisen in de productbladen in het Moederbestek van BouwCirculair worden stap voor stap scherper gesteld richting de klimaatdoelen van 2030. Zo ook die van straatbaksteen. We spraken Dorien van der Weele, sustainability manager bij Wienerberger en Rogier Verheijen, productmanager bij Vandersanden, over de totstandkoming van het productblad en de mogelijke verbeteringen voor de op stapel staande herziening.
Auteur: Mark Bos
De straatbaksteen in de GWW
Straatbakstenen worden toegepast als verharding van wegen binnen en buiten de bebouwde kom, maar vooral binnenstedelijk: het grootste deel van de Nederlandse wegen (80 procent) ligt in stedelijk gebied. Tien procent daarvan bestaat uit klinkers, zestig procent is beton en dertig procent asfalt. Het grootste deel van de infrastructuuropgave bestaat uit vervangingen en renovaties. Bij herbestratingen worden de vrijkomende straatbakstenen op dezelfde locatie of elders hergebruikt. “En als het niet meer op die manier hergebruikt kan worden, dan wordt het nog wel bijvoorbeeld in een schanskorf of onder de weg als funderingsmateriaal toegepast”, zegt Verheijen. “Dat is wel een belangrijke, er gaat niets verloren.”
‘We zetten bij de straatbaksteen in op vier pijlers: dematerialisatie, hergebruik, hernieuwbaarheid van de grondstof en recycling’
- Rogier Verheijen, productmanager bij Vandersanden
Het product en de productiewijze
Het hoofdbestanddeel van straatbaksteen is rivierklei: secundaire klei die bestaat uit leem, zand en organisch materiaal. Deze rivierklei wordt lokaal gewonnen, in de Rijn, vooral in de buurt van de productielocaties van Wienerberger en Vandersanden. Het is net als biobased een natuurlijke en hernieuwbare grondstof, de rivier zet elk jaar een nieuw laagje klei af.
Naast rivierklei bestaat de baksteen voor een minderheidsdeel uit primaire klei: deze klei is heel zuiver met een hoog leemgehalte en bevat amper zand. Om met de klei stenen te kunnen vormen, is er verder lava en chamotte nodig: lava verbetert het bak- en drooggedrag en geeft de stenen een open structuur. Chamotte is tot poeder vermalen gerecyclede baksteen en zorgt ervoor dat er minder breuk optreedt. Verder kunnen natuurlijke mineralen toegevoegd worden. Deze dragen naast het kleimengsel, de oppervlaktebezanding en het ovenproces bij aan de uiteindelijke kleur van de baksteen.
De grondstoffen worden vooral lokaal gewonnen, waardoor de milieubelasting van transport beperkt wordt. In de fabriek worden de kleien tot één receptuur gemengd, daarna walsen en kneden machines het mengsel, waarna het met stoom en water vormbaar wordt gemaakt.
Om de stenen te persen zijn er twee mogelijkheden: de strengpers of de vormbak. De grote bulk voor de GWW gaat via de vormbak: die perst de klei onder druk in bakken die al het gewenste formaat hebben, als een cakevorm. Daarna worden de stenen op droogplaten gedrukt. In droogkamers brengen de producenten het vochtgehalte in de stenen terug van circa 24 naar 4 procent. Hiervoor wordt restwarmte van de ovens gebruikt. In die tunnelovens worden de gedroogde stenen gebakken tot keiharde klinkers: daarbij geldt, hoe hoger de temperatuur, hoe harder de steen. De temperatuur kan oplopen tot boven de 1.100 graden Celsius. In de oven doorloopt de straatbaksteen een opwarm-, stook- en afkoelfase. Na het bakproces worden de stenen verpakt en zijn ze direct klaar voor levering.
Het productblad
Vandersanden en Wienerberger zijn op dit moment de twee grootste producenten op het gebied van straatbaksteen in Nederland, zij leveren ongeveer 95 procent van de straatbakstenen voor de Nederlandse markt. Samen met de branchevereniging KNB stelden zij het productblad op om de opdrachtgevers - de gemeenten - houvast te geven bij het stellen van circulariteitseisen aan straatbaksteen.
“Iedereen wil graag circulair werken, maar soms weten mensen niet waar het over gaat”, vertelt Van der Weele. “Het is zo’n breed begrip: duurzaam, circulair. Hoe ga je dat dan doen? Heb je het over hergebruik van het product als product? Of heb je het over hergebruik als grondstoffen voor andere producten? Of heb je het over hernieuwbare grondstoffen? Dat zijn allemaal vormen van circulariteit. Dus een jaar of twee geleden hebben we met input van Wienerberger, Vandersanden en KNB het productblad opgesteld. Voor opdrachtgevers wordt het zo eenvoudiger om het op te nemen in het bestek."
Verheijen vult aan: “Omdat je dit gezamenlijk vanuit de industrie doet, kun je een ondergrens voor de sector bepalen en in de toekomst de MKI (milieukostenindicator) steeds verder gaan verlagen. Om te zorgen dat de hele branche verder verduurzaamt.”
De circulariteit
Wie het productblad erbij pakt, valt meteen op dat er bij minimale circulariteit nul procent v.v. staat. Verheijen legt uit dat dit voorkomt uit het verleden, waarin BouwCirculair zich eerst nog op beton en asfalt richtte en het percentage circulariteit in het productblad stond voor hoeveel procent oud beton terugkwam in een nieuwe betonsteen. “Ondertussen is er veel meer inzicht en begrip gekomen rondom circulaire strategieën. Circulariteit is veel meer dan alleen recycling.“
Die nul procent is een verwarrend getal, vindt ook Van der Weele. “Dat staat er wat ongelukkig, het lijkt of de straatbaksteen helemaal niet circulair is. Dat vergt een aanpassing, want dat klopt natuurlijk niet.” Ze wijst op de hernieuwbaarheid van de voornaamste
grondstof rivierklei en op de levensduur en mogelijkheid tot hergebruik van de steen, zowel in product als in reststroom.
Ze legt uit: “Uit onderzoek in opdracht van onze brancheorganisatie blijkt dat de gemiddelde levensduur van de straatbaksteen 135 jaar is. Eens in de pakweg 30 jaar wordt meestal groot onderhoud gepleegd. Dus die steen wordt dan teruggelegd of door de gemeente bewaard voor een ander project. Of de steen vindt zijn weg in de tuinmarkt. De keuze voor straatbaksteen wordt dus nog gunstiger als je deze zo lang mogelijk in gebruik hebt. Dit kan zeker door de fysieke én esthetische eigenschappen. Straatbakstenen verouderen namelijk fraai.”
Verheijen: “We zetten bij de straatbaksteen in op vier pijlers. Dematerialisatie, waarbij we bijvoorbeeld naar de hoogte van de steen kijken. De tweede stap is hergebruik, hoeveel procent kan worden hergebruikt en dat is erg hoog tot nagenoeg 90 procent, zoals Dorien net schetst. Als je een steen hergebruikt bespaar je 100% op grondstoffen ten opzichte van een nieuwe steen, dat is het meest effectief. De derde is de hernieuwbaarheid van de grondstof en de vierde is recycling; hoe je ervoor zorgt dat er zo min mogelijk naar de afvalberg gaat. Dat hebben we in het productblad geformuleerd.”
Verheijen haalt het eind mei 2024 opgeleverde rapport ‘Infrastructuur binnen planetaire grenzen’ aan, samengesteld in opdracht van Rijkswaterstaat. “Daarin worden voor de GWW zeven maatregelen met grote impact gevormd om CO2 zo snel mogelijk te besparen. De maatregel met de grootste impact op korte termijn is om binnenstedelijk bij renovatie het aandeel asfalt te vervangen door elementenverharding – gebakken klinkers of betonstraatstenen. Dat zou 100 kiloton CO2 equivalent per jaar schelen. Als dit de trend wordt, dan kun je door bewuste circulaire keuzes dit effect nog verder vergroten.”
De MKI
In het productblad scoort de MKI 9,50 euro per ton. Ook die waarde zal aangescherpt worden in de herzieningsronde, wat Van der Weele en Verheijen betreft. “We kunnen de duurzaamheid van de straatbaksteen verder verbeteren door procesoptimalisatie en productinnovatie”, zegt Van der Weele. “Door dematerialisatie: het product smaller of minder hoog maken terwijl je het zijn functie behoudt. Of door energieverbruik: het proces nog efficiënter inrichten zodat je energie kunt besparen. Of door andere energiebronnen te gebruiken. Als je bijvoorbeeld elektrisch kunt gaan produceren, dan heb je een voordeel.”
Verheijen vult aan: “Om van droge klei naar baksteen te komen hebben we die hoge temperatuur in de oven nodig. In Nederland lopen interessante trajecten als de waterstofhub, die zeker kansen gaan bieden. Hier zijn grote infrastructurele aanpassingen voor nodig. Nu kunnen we al met eigen windmolens en zonnepanelen goede stappen zetten.”
Van der Weele: ““Verder hebben toeslagstoffen een impact op de MKI, die wil je zoveel mogelijk terugdringen.” In het productblad staat de toeslagstof chroomdioxide (grijze bakstenen) bij de uitzonderingen. “Dat is een toeslagstof met behoorlijke milieu impact”, legt Van der Weele uit. “Net als de gesmoorde stenen, waarbij je de stenen nog een keer extra in de oven doet, waardoor de ijzerdioxide in de stenen verkleurt van rood naar grijs. Dat is dus niet representatief voor de gangbare MKI. Dus daarom worden die er in het productblad van uitgezonderd. Zo helpt het productblad om bewuste keuzes te maken.”
‘Het productblad biedt opdrachtgevers houvast bij het stellen van circulariteitseisen aan straatbaksteen. Het maakt het eenvoudiger om het op te nemen in het bestek’
- Dorien van der Weele, sustainability manager bij Wienerberger
Herziening
Voor wat betreft de herziening, gaan Wienerberger en Vandersanden weer met elkaar om tafel. “Het percentage circulariteit kan duidelijker worden gedefinieerd of opgedeeld in meetbare circulaire strategieën”, zegt Verheijen. “Een goede duurzame boodschap is de eerste stap, maar je moet het kunnen meten.”
Ook de genoemde mogelijkheden om de MKI omlaag te brengen, passeren dan de revue. “Dat is dan de optelsom van wat Vandersanden en Wienerberger de afgelopen twee jaar bereikt hebben op het gebied van dematerialisatie en procesoptimalisatie. Alles wat we op dat gebied hebben kunnen verbeteren, kan worden meegenomen.”
Verder zijn Van der Weele en Verheijen tevreden over het productblad in het Moederbestek van BouwCirculair. “Het schept duidelijkheid”, vindt Van der Weele. “Je wilt dat de opdrachtgever zijn opdracht zodanig formuleert dat Vandersanden en Wienerberger een juiste kans hebben om hun keramische straatbakstenen voor een project geaccepteerd krijgen.” Verheijen besluit: “Je hebt op deze manier via BouwCirculair een orgaan die voor de hele sector iets kan zeggen waar een opdrachtgever mee kan werken. En door elke keer te kijken of het nog scherper kan, daag je elkaar uit om de hele sector te verduurzamen. Met de sfeervolle straatbaksteen gaat dat lukken, dat bewijst het gebruik van de hernieuwbare grondstof rivierklei, de efficiënte productie, de levensduur en het hergebruik.”