Het team op pad. Met v.l.n.r. Rutger, Axel, Rinkse, Ineke en Jean. Foto gemaakt door team-lid Anne.
‘De Omgevingswet is een uitnodiging om het gesprek anders te voeren’
De aanjagers van het programma Omgeving ontmoet Omgevingswet ontmoetten elkaar op 2 september 2020 voor een gesprek over lessen, oogst en ambities. Online, uiteraard, maar dat deed niets af aan de dynamiek en energie van het gesprek. Die, zo werd duidelijk, exemplarisch is voor het team én de door hen in de afgelopen jaren ontwikkelde kennis en activiteiten.
Tekst: Geert Dijkstra
Het gesprek had best een formele agenda: stel dat we alle activiteiten in de afgelopen jaren niet hadden gedaan, welke lessen en inzichten zouden we dan missen die essentieel zijn voor een beter samenspel tussen systeem- en leefwereld? Toch werd het geen saaie opsomming van feiten en activiteiten. Verre van dat. Het werd een open gesprek waarin de deelnemers hun persoonlijke drive rond het project en de wet op inspirerende wijze etaleerden.
Omgeving ontmoet Omgevingswet in vogelvlucht Even terug naar het begin. Jean Eigeman, lid van Programma Team van opdrachtgever DuurzaamDoor, kreeg in 2017 de vraag om binnen het programma aandacht te besteden aan de Omgevingswet. Hij sprak in het kader van zijn verkenning ruim 25 mensen werkzaam bij Rijksdiensten, bestuurders van gemeenten en provincies, initiatiefnemers en mensen die veel ervaring hebben met het ondersteunen van die processen.
Zijn conclusie? Er wordt (te) veel gepraat, maar (te) weinig gedaan. Zeker, het belang van goede communicatie wordt onderkend, maar veel te eenzijdig ingevuld. Overheden komen vaak niet verder dan de vraag hoe ze de burger kunnen verleiden om mee te doen aan hun reeds geformuleerde agenda. In plaats van ze actief te betrekken bij die agendavorming. Fundamenteel fout, volgens Eigeman, die de term agendavoerend vermogen van inwoners vervolgens een centrale plek gaf in het project Omgeving ontmoet Omgevingswet, dat hij met het team van 2018 tot 2020 organiseerde.
Een bijzonder team Een bijzondere opgave vraagt om een bijzonder team, zo realiseerde Eigeman zich. Hij stelde een gemêleerd gezelschap samen. Met, zo blijkt, een geheel eigen motivatie om een bijdrage te leveren.
‘Er wordt te veel gepraat, maar te weinig gedaan’
Voor Ineke van Zanten staat in alles wat ze doet de brugvorming tussen mensen die dingen doen (de initiatiefnemers) en organisaties die willen dat mensen dingen doen (de opdrachtgevers) centraal. Want waarom sneuvelt het boerenverstand zo vaak? Waarom lopen mensen die een bijdrage leveren vaak vast zodra ze in het systeem belanden? Hoe kweek je begrip bij zowel de initiatiefnemers als bij ‘het systeem’? Ze licht toe: “Als mens wil je vaak van alles bereiken, maar eenmaal onderdeel van een organisatie komt het er niet van. Daarom wilde ik met dit project nieuwe dingen uitdenken. Waardoor we terug kunnen naar het menszijn in organisaties. Met begrip voor elkaars denken en doen.”
Rinske van Noortwijk benadrukt de ambitie om op zoek te gaan naar vernieuwing en meerwaarde. “We wilden persé niet het zoveelste proefproject zijn. Want je kunt de Rijn dempen met proefprojecten die nooit echt impact hebben gemaakt, omdat de nieuwe inzichten niet werden toegepast in de dagelijkse realiteit. Staan op de schouders van onze voorgangers. En daar vernieuwing aan toevoegen. Door bijvoorbeeld gebruik te maken van de principes van social design. We voelden het als een unieke kans om te gaan werken aan een ander systeem gebaseerd op gelijkwaardigheid. Met de Omgevingswet als vertrekpunt. Dus gingen we op zoek naar vormen die de deelnemers uit hun systeem tillen. Zodat ze met een fundamenteel andere blik naar vraagstukken leren kijken. Met de Omgevingswet als breekijzer, uitgaande van vertrouwen en gelijkwaardigheid.”
‘Er is een grote latente behoefte om het gesprek met elkaar op een andere manier te voeren, met andere mensen en niet alleen over het resultaat van het project’
Rutger van Weeren zag vanuit zijn rol bij het LSA en als gemeenteraadslid van de gemeente Lelystad beide kanten van dezelfde medaille. Hij vertelt: “Vanuit de gemeenteraad keken we vooral vanuit de beleidsmatige kant naar de Omgevingswet. En dat was eerlijk gezegd wat krampachtig. Durfden en wilden we dit wel? Dan heb je dus een gemeenteraad die deze manier van denken op zijn minst spannend vindt en burgerinitiatieven die met de wet in de hand op de deur kloppen. Een fascinerend uitgangspunt met een boeiende kernvraag: hoe verzilveren we de kansen van de wet? Die drive proefde ik ook in dit team. En die werd ook als snel concreet gemaakt in de Burgermasterclass waarbij de bewoner als expert van zijn of haar eigen omgeving werd ingezet. Zo gingen we een aantal beloftes van de Omgevingswet al in de praktijk toetsen.”
Axel Coumans had als jonge ontwerper, die zich vooral bezighoudt met maatschappelijke vraagstukken met een ecologische context, weer een heel eigen perspectief. Terug naar de kern van de wet, terug naar de echte waarde van het gebied, door je af te vragen wat nou eigenlijk de grond is waarop we leven. Na een gesprek met Jelle Troelstra, die als beleidsadviseur meeschreef aan de Omgevingswet, realiseerde Coumans zich dat er ook in de Omgevingswet een herwaardering van ‘de natuur’ schuilgaat. De natuur is niet zomaar instrumenteel aan de mens, maar heeft een intrinsieke waarde. Het gaf hem de motivatie om als ontwerper meerdere talen in te brengen. En zo het denken over het landschap een stap verder te brengen
Anne van Strien’s enthousiasme werd definitief aangewakkerd tijdens de Burgermasterclass waar ook de slogan ‘Wij willen wijzer worden’ ontstond. Die slogan paste naadloos in haar oproep om een omslag ‘van slim naar wijs’ te maken. Van Strien: “Die switch brengt ons pas echt een stap verder. Zeker als we ons daarbij laten leiden door het begrip van en voor de natuur die inheemse volken al eeuwen als kompas hanteren. Zo kunnen we de stem van het landschap inbrengen via de Omgevingswet.”
Voor Jean Eigeman waren de kernwaarden van dit project zoals hoop, rekenschap en kennisontwikkeling altijd al belangrijke motieven geweest in zijn privé- en werkzame leven als bestuurder, docent en in andere rollen. Een stem geven aan de initiators c.q. de omgeving is daar met dit project bijgekomen.
Lessons learned Na de uitgebreide voorstelronde maken we de reis langs leermomenten, kleine interventies en grote ontwikkelingen. Jean Eigeman hangt zijn eerste les op aan de vertrouwensrelatie die hij ervaren heeft tussen opdrachtgever Tarsy Lössbroek (RVO/Duurzaam Door), Jean zelf en zijn team als opdrachtnemer. Die relatie kenmerkte zich door gezonde spanning, wederzijds vertrouwen en de ambitie om altijd een stap verder te willen gaan. “Ik heb gerealiseerd dat vertrouwen er ook moet zijn als je écht plek wilt maken voor initiatiefnemers."
Rinske van Noortwijk’s belangrijkste les? “We hebben letterlijk nieuwe woorden en een nieuwe taal gemaakt. Een common ground in de letterlijke zin van het woord. Vertaald in een uniek kwartetspel: ‘Het spel anders spelen’ (Boekje Het Spel Anders Spelen.pdf (duurzaamdoor.nl)) waarmee je letterlijk kunt gaan spelen met die woorden. Zoals het woord ‘underdog-rol’ waar initiatiefnemers vaak, onbewust, voor kiezen. En waarmee ze zichzelf al direct ontkrachten én in het systeem plaatsen.”
Anne van Strien vult aan: “We hebben inderdaad samen de woorden opgepikt, gebundeld, in de praktijk gebracht en ermee geëxperimenteerd. Ik herinner me bijvoorbeeld de oefening waarbij je niet ‘ik denk’ mocht zeggen maar ‘ik voel’. Ik realiseerde me toen hoe je ook in het klein een cultuur en uiteindelijk een systeem kunt veranderen.”
Axel Coumans vult aan en verwijst naar de term ‘helende communicatie’ die tijdens een van de bijeenkomsten werd gebruikt als onderdeel van een meer holistisch begrippenkader. “Dat iemand een dergelijk, voor hem vrij onverwachts, woord gebruikte kwam door de diversiteit van ons gezelschap. Die maakte de weg vrij om anders te denken en te praten. Je kunt dus door goed een vraag te framen ook het gesprek veranderen. Je kunt mensen uit hun comfortzone halen door ze in workshops vragen te stellen die ze normaal gesproken niet krijgen. Maar die wel stimulerend en speels zijn. Dan valt ook direct op hoe laag de drempel is tussen inside en outside de box. Het heeft mij ook uitgedaagd om buiten mijn eigen ontwerpersbubbel te gaan.”
Ineke van Zanten benadrukt het belang van spelen, even weg van de waan van de dag en elkaar ontmoeten in een andere omgeving. En vult aan: “Wat ook helpt, is dat je als organisatie oprecht nieuwsgierig en flexibel bent. Je neemt je iets voor, je schrijft een plan en komt er dan achter dat het anders moet. Dan moet je zonder aarzeling durven kiezen voor die andere aanpak met behoud van het einddoel.”
Rutger van Weeren bevestigt het belang van nieuwsgierigheid als randvoorwaarde om de Omgevingswet op een goede manier te laten werken. En ook hem spreekt de metafoor van het spel aan. Met de Omgevingswet als bron voor nieuwe spelregels, nieuwe spelers en een nieuw speelveld. Anne onderstreept dat met het voorbeeld van de Burgermasterclass die voor de deelnemers destijds al op het station begon met een warm onthaal: “Het is heel waardevol om mensen met een open hart te ontvangen.
Het is niet alleen een prettige, eerste indruk voor de deelnemers. Je laat ook direct je waardering voor hun aanwezigheid zien. De energie waarmee ze worden ontvangen, bepaalt hoe ze de dag ingaan”. Rinske: “Je kunt dus een vruchtbare ruimte creëren als je dat met goede intenties doet. Geen trucs, maar van binnenuit iets veranderen aan het systeem. Maak dus eerst de reis naar binnen. Dan ontstaat het gezamenlijke en vernieuwende”.
Zo wordt de Omgevingswet teruggebracht naar de kern. Axel Coumans: “Bij jezelf beginnen vraagt veel moed, maar levert heel veel op!”. Anne van Strien tot slot: “Zo hebben we het feitelijk op fundamenteel niveau gehad over het begrip ‘macht’. We hebben de machtsverhouding bloot gelegd en bevraagbaar gemaakt. Waar ligt nu welke macht? Hoe liggen de kaarten? Hoe willen we dat ze liggen? Hoe waardeer je jezelf? Dat past ook bij de tijdsgeest. Met de Omgevingswet als middel om het gesprek te voeren en niet als einddoel. Samen op zoek naar meer gelijkwaardigheid, meer meedoen en meer samendoen, met mens en landschap!”
Even voorstellen
Rinske van Noortwijk Mede-oprichter GreenWish, maakt zich hard voor duurzame initiatieven, raadslid
Rutger van Weeren Teamlid LSA bewoners met focus op de Omgevingswet, maatschappelijke gebiedsontwikkeling, sociaal ondernemerschap en wijkeconomie
Anne van Strien Social designer / Deep designer, ik integreer design, natuur en bewustzijn en zet dat om in ervaringen.
Jean Eigeman Professional voor de publieke zaak, moderator/regisseur programma Omgeving ontmoet Omgevingswet
Axel Coumans Kunstenaar en ontwerper. Hij studeerde aan de technische Universiteit Eindhoven en weet veel over de onlosmakelijke verbinding tussen water en landschap.
Ineke van Zanten Landschapsecoloog en medeoprichter van GreenWish, bruggenbouwer tussen initiatief en beleid